Αλέξανδρος Ποταμιάνος:"Κεφαλονιά, γέφυρα πολιτισμού"

 

Ένα ντοκιμαντέρ του Αλέξανδρου Ποταμιάνου

Παρουσίαση στο θέατρο «Κέφαλος», 16-8-2015

Κάθε φορά που σκέφτομαι το ρόλο της Κεφαλονιάς, του τόπου όπου γεννήθηκα, μεγάλωσα και ζω, ως γέφυρα πολιτισμού, το μυαλό μου πηγαίνει σε κάτι που επίσης έχει σχέση με το νερό. Ειδικότερα, σε τρεις βρύσες που βρίσκονται στην περιοχή της Θηνιάς, και, για να γίνω ακόμα πιο συγκεκριμένος, στα ονόματά τους.
Η μία βρύση, στα Καρδακάτα, λέγεται Παγά - προφανώς είναι ο δωρικός τύπος της ελληνικής λέξης «πηγή». Λίγο βορειότερα, στα Πετρικάτα, βρίσκεται η βρύση του Άη-Λιος, του Προφήτη Ηλία, που παραπέμπει στο βυζαντινό και χριστιανικό παρελθόν και παρόν αυτού του τόπου. Και, ακόμα βορειότερα, στον Αγκώνα, υπάρχει μια βρύση που λέγεται «φουντάνα» - είναι προφανής η παραφθορά της ιταλικής λέξης “fontana”. Η αρχαία Ελλάδα, ο βυζαντινός και χριστιανικός κόσμος, ο Δυτικός πολιτισμός. Τρεις πηγές στην Κεφαλονιά που ξεδιψούν τους ανθρώπους…

Υπάρχουν κάποιες γέφυρες που δεν ενώνουν απλά τους ανθρώπους. Ενώνουν τόπους, στην ίδια εποχή. Μαζί με τους τόπους, ενώνουν και τους πολιτισμούς τους. Και μ’ ένα μαγικό τρόπο, ενώνουν και τις εποχές, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Μια τέτοια «γέφυρα» στο χώρο και στο χρόνο είναι το Ιόνιο Πέλαγος, και ένα από τα πιο μεγάλα και γοητευτικά τόξα αυτής της γέφυρας είναι η Κεφαλονιά.

Η μοίρα των τόπων που βρίσκονται ανάμεσα σε δυο κόσμους είναι να γίνονται γέφυρες. Κι η Κεφαλονιά, από τα αρχαία χρόνια είναι «διάβα» όπως λέγανε οι παλιότεροι, αλλά και σταθμός πολλών και ποικίλων ταξιδευτών, που μαζί με την παρουσία τους έφερναν και κάτι πολύ περισσότερο από τη σκόνη των παπουτσιών τους… άφηναν ίχνη του πολιτισμού τους, χρώματα δικά τους, που ήταν μοιραίο να προστεθούν στον καμβά των χρωμάτων που απεικονίζει την κουλτούρα του νησιού. Αν αναλογιστούμε πρόχειρα πόσοι ήταν οι κυρίαρχοι του νησιού τα τελευταία πεντακόσια χρόνια, θα συνειδητοποιήσουμε ότι Τούρκοι, Βενετοί, δημοκρατικοί Γάλλοι, Ρώσοι, Τούρκοι ξανά, Αυτοκρατορικοί Γάλλοι, Βρετανοί, όλοι αυτοί μέχρι την Ένωση με το Βασίλειο της Ελλάδας το 1864. Περνώντας αυτή τη γέφυρα, άφησαν ο καθένας ένα, άλλος μικρό, άλλος μεγαλύτερο σημάδι. Τα οδικά έργα των Άγγλων είναι η βάση του σημερινού μας οδικού δικτύου. Τα δυο μεγάλα κάστρα του νησιού ήταν έργα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, η οποία μόνο Γαληνοτάτη δεν ήταν αν κρίνουμε από τους πολέμους που έκανε με τους Τούρκους. Πολλές ιταλικές λέξεις στο λεξιλόγιό μας είναι αποτέλεσμα της συνύπαρξης με το ιταλικό στοιχείο. Ενώ μια πρώτης μορφής κτηματογράφηση έγινε ήδη από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας, με το πρακτικό της Λατινικής Επισκοπής του 1261 – ας σημειώσουμε ότι σήμερα δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί η κτηματογράφηση του Εθνικού μας Κτηματολογίου. Κι η γέφυρα του Αργοστολίου είναι έργο ενός Ελβετού, του Σαρλ Φιλίπ ντε Μποσσέ, ο οποίος υπηρετούσε την Μεγάλη Βρετανία. Κι ας μην ξεχνάμε και τα δεινά που υπέστη ο λαός της Κεφαλονιάς από τους ξένους και τους οικείους κυριάρχους… Αλλά γι’ αυτά δεν είναι ώρα να μιλήσουμε…

        Πολλοί λοιπόν πέρασαν αυτή τη γέφυρα, μας άφησαν τα παντός είδους «δώρα» τους. Μα ας γυρίσουμε ακόμα πιο πίσω, στα χρόνια της πτώσης του Βυζαντίου. Όταν η Κωνσταντινούπολη πέφτει στα χέρια των Οθωμανών το 1453,και στα επόμενα χρόνια χάνονται και οι εναπομείνασες ελεύθερες εστίες του Ελληνισμού, πολλοί λόγιοι και καλλιτέχνες, κρατώντας στις αποσκευές τους το φως της ελληνικής και χριστιανικής γραμματείας, φεύγουν προς τη Δύση, κυρίως την Ιταλία και εν γένει τις περιοχές όπου υπήρχαν ελληνικές κοινότητες, χρησιμοποιώντας ως ενδιάμεσο σταθμό τα Ιόνια Νησιά. Περνώντας από αυτή τη γέφυρα, φέρνουν στη Δύση το δικό τους φως και συμπράττουν έτσι στην Αναγέννηση που ξεκινάει από την Ιταλία και απλώνεται σε όλη τη δυτική Ευρώπη.

        Η Ελλάδα περνάει από τα Ιόνια, και γίνεται ένα με την Αναγέννηση, το ξύπνημα της Ευρώπης μετά από σχεδόν χίλια χρόνια μεσαίωνα. Για να είμαστε ακριβείς, η Ελλάδα, η Ρώμη, και ο Χριστιανισμός, η κληρονομιά του Βυζαντίου, γίνονται η αφετηρία για το ξύπνημα της Ευρώπης.

        Μα και στην Ελλάδα, που για πολλούς δεν γνώρισε την Αναγέννηση, το ξύπνημα των γραμμάτων και των τεχνών συμβαίνει στην Κρήτη και στα Επτάνησα. Οι βενετοκρατούμενες περιοχές, γεφύρια, διαμετακομιστικοί σταθμοί του εμπορίου προς την Ανατολή, είναι οι σπίθες από τη φλόγα της Αναγέννησης που φθάνουν ως την οθωμανοκρατούμενη Ανατολική Μεσόγειο. Οι κρητικές ακαδημίες και οι λαμπρές δημιουργίες του κρητικού θεάτρου, επηρεασμένες από την ελληνική παράδοση και την ευρωπαϊκή δραματουργία, είναι τρανές αποδείξεις. Κι όταν η Κρήτη θα πέσει κι αυτή στα χέρια των Οθωμανών, κρητικοί λόγιοι αλλά και εικαστικοί καλλιτέχνες και ξυλογλύπτες θα πάρουν τον δρόμο για τη Δύση και θα περάσουν και πάλι από τα Επτάνησα. Πολλοί θα αποφασίσουν να μείνουν για πάντα πάνω στη γέφυρα, και έτσι θα διαμορφωθεί ο επονομαζόμενος Κρητοεπτανησιακός πολιτισμός, που κουβαλάει μέσα του αυτό το πάντρεμα της ελληνικής -βυζαντινής παράδοσης με τη δυτική λογοτεχνία και τέχνη. Αγαπημένος ο «Ερωτόκριτος» στα Επτάνησα, αλλά και οι κρητικής τεχνοτροπίας εικόνες, φτιαγμένες από Κρητικούς καλλιτέχνες και Κεφαλονίτες μαθητές τους.

Θαυμάσια και τα ξυλόγλυπτα τέμπλα, από τα οποία η Κεφαλονιά θα ήταν γεμάτη, αν δεν υπήρχαν οι σεισμοί, που μια φορά στα εκατό χρόνια τουλάχιστον επιχειρούν να σβήσουν από το παρόν το παρελθόν, καταστρέφοντας το δομημένο περιβάλλον. Όμως ο πολιτισμός μπορεί και ζει μέσα στα ερείπια, κι εκείνο το φυσικό φαινόμενο που εξαφανίζει τα τεκμήρια της μνήμης σαν να θέλει να ξεχαστεί η Ιστορία και η κληρονομιά αυτού του τόπου γίνεται το ίδιο Ιστορία, ακόμη κι αυτός ο ολέθριος περαστικός, ο Εγκέλαδος, γίνεται κομμάτι της Ιστορίας και της κουλτούρας του νησιού. Μιας κουλτούρας που κάνει τον Κεφαλονίτη ταξιδιώτη, αλλά και πεισματάρη.

Λέει ο Κεφαλονίτης; «Δεν με θέλεις εδώ σε τούτη τη γη που σείεται; Ωραία, κι εγώ θα ταξιδεύω όσο μπορώ. Αλλά κι αυτά που μου γκρέμισες εγώ θα τα ξαναχτίσω από την αρχή, κι εδώ, κι αλλού, και θα τα κάνω ακόμα καλύτερα».

        Αυτή η γέφυρα πολιτισμού, η Κεφαλονιά, ταιριάζει στο οδυσσειακό ένστικτο των κατοίκων της. Οι εύποροι Κεφαλονίτες φεύγουν για τα μεγάλα πανεπιστήμια της Ευρώπης, στους αιώνες που ακολουθούν την Αναγέννηση. Γίνονται κοινωνοί του ευρωπαϊκού πνεύματος, και είτε Παραμένουν στην Ευρώπη διαπρέποντας, είτε επιστρέφουν στη γενέθλια γη με τις νέες ιδέες στις αποσκευές τους. Τα Επτάνησα, κι ανάμεσά τους η Κεφαλονιά σε πρωταγωνιστικό ρόλο, γίνονται και πάλι γέφυρα. Τώρα, οι καινούριες ιδέες  πρώτα της Αναγέννησης και κατόπιν του Διαφωτισμού, έρχονται έτοιμες σε ένα περιβάλλον ώριμο να αναπτυχθούν και να αποτελέσουν υλικό για πολιτικές, ιδεολογικές αλλά και πνευματικές ζυμώσεις. Αν στην υπόλοιπη Ελλάδα για να διαδοθούν οι ιδέες του Διαφωτισμού έπρεπε να μεταφραστούν τα βιβλία των σπουδαίων του εκπροσώπων στα ελληνικά, στην Κεφαλονιά και στα υπόλοιπα Επτάνησα οι ιδέες δεν χρειάζονται μετάφραση – έρχονται στο πρωτότυπο μέσα από τους γλωσσομαθείς και σπουδασμένους στην Δυτική Ευρώπη Επτανήσιους.

        Πριν από δώδεκα χρόνια σε ειδικό συνέδριο που είχε διοργανωθεί για το θέμα αυτό από την Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών είχε διαπιστωθεί ότι τα Επτάνησα αποτέλεσαν κορυφαίο φορέα «μετακένωσης» των ιδεών του Διαφωτισμού στον ελληνικό κόσμο. Κι όταν μιλούμε για Ελληνικό κόσμο αναφερόμαστε σε ολόκληρο τον μείζονα Ελληνισμό, μια και οι Κεφαλονίτες στον 19^ο αιώνα εξαπλώνονται σε όλα τα κέντρα του ελληνικού «γαλαξία», τόσο στο νεοσύστατο Ελληνικό Βασίλειο, όσο και στην Αίγυπτο, στην Πόλη και τη Σμύρνη, στις πόλεις του Δούναβη, στη Μαύρη Θάλασσα, αλλά και στη Δυτική Ευρώπη. Οι λόγοι είναι κυρίως οικονομικοί. Ωστόσο, το εμπόριο φέρνει και την κυκλοφορία των ιδεών και των βιβλίων. Οι Κεφαλονίτες, φορείς των ιδεών του Διαφωτισμού, γράφουν σε έντυπα των τόπων εκείνων, «ανακατεύουν την τράπουλα» της πνευματικής ζωής, φέροντας στη γραφή τους έντονες τις Ευρωπαϊκές ιδέες.

        Είναι λοιπόν η Κεφαλονιά μια γέφυρα που οδηγεί παντού. Και βάζω τον ενεστώτα «οδηγεί» για να θυμόμαστε ότι τις γέφυρες δεν τις γκρεμίζουν οι σεισμοί, ούτε καν οι μεγάλες οικονομικές κρίσεις και υφέσεις. Οι γέφυρες χρειάζονται απλά ανθρώπους να τις διαβαίνουν. Να ταξιδεύουν, να μαθαίνουν, να προσφέρουν τη γνώση τους, το καλλιτεχνικό τους αίσθημα, κι όλα αυτά να τα πολλαπλασιάζουν, να τα μοιράζονται μαζί μας. Νιώθω ιδιαίτερη χαρά λοιπόν που απόψε έχουμε μαζί μας έναν άνθρωπο που, όπως θα δείτε από το έργο του, είναι ένας ικανότατος διαβάτης της γέφυρας πολιτισμού που λέγεται Κεφαλονιά. Τον Αλέξανδρο Ποταμιάνο.

Ηλίας Τουμασάτος