Ο 29ος τόμος της "Κυμοθόης"

Παρουσίαση στην εκδήλωση του Συνδέσμου Φιλολόγων, Κοργιαλένειος Βιβλιοθήκη, 22 Νοεμβρίου 2019

1991, 28 χρόνια πριν, κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του περιοδικού Κυμοθόη, έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Κεφαλονιάς και Ιθάκης. «Νονός» του περιοδικού ήταν ο φιλόλογος Σπύρος Φαραντάτος, εκ των ιδρυτικών μελών του Συνδέσμου. Η «ταχεία ως το κύμα» νηρηίδα Κυμοθόη έκανε μεγάλο και ωραίο ταξίδι στον χρόνο, φθάνοντας, αισίως, στον 29ο τόμο της, για τα έτη 2018-2019, διάρκεια αξιοσημείωτη σε μια εποχή που οι τίτλοι των φιλολογικών περιοδικών ολοένα λιγοστεύουν, και μάλιστα διάρκεια χωρίς εκπτώσεις στην ποιότητα.

Το τεύχος επιμελήθηκαν οι φιλόλογοι Δημήτρης Ζαβιτσιάνος (πρόεδρος του Συνδέσμου) και Άννα Μινέτου. Βασικός θεματικός κορμός του τεύχους είναι το Αφιέρωμα στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, που έχει επιμεληθεί ο Κωνσταντίνος Αθανασάτος, διδάκτωρ Φιλοσοφίας και επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων.

Το αφιέρωμα στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία αποτελείται από δεκαέξι μελέτες επιφανών πανεπιστημιακών που διατρέχουν όλο το φάσμα της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης από τους προσωκρατικούς έως και την επικούρεια και στωική φιλοσοφία.

Οι μελέτες του αφιερώματος παρατίθενται ενταγμένες στη γραμμή του χρόνου, διευκολύνοντας τον αναγνώστη να διαπιστώσει την εξέλιξη και τις εκφάνσεις της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.
Στον Ηράκλειτο και στις φαινομενικές «αντιφάσεις» στα κείμενά του, οι οποίες εκφράζουν αντιθέσεις γενεσιουργές της «παλιντρόπου αρμονίας» αναφέρεται ο Δημήτριος Ανδριόπουλος, ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, από το βιβλίο του οποίου «Αρχαία Ελληνική Γνωσιοθεωρία (2018)» προέρχεται το απόσπασμα που δημοσιεύεται εδώ.

Στον Ελεάτη Παρμενίδη και την οντολογία του όπως αποτυπώνεται στο «Περί φύσεως» αναφέρεται η πρώτη από τις δύο μελέτες του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση, ομότιμου καθηγητή του Ελεύθερου Πανεπιστημίου Βρυξελλών και μέλους της Βασιλικής Ακαδημίας του Βελγίου.

Σε μια εποχή σαν τη δική μας, εποχή μετάβασης σε έναν άγνωστο νέο κόσμο, οι παρεξηγημένοι Σοφιστές, παρεξηγημένοι επειδή αμφισβήτησαν με τη δύναμη του υποκειμενικού λόγου την «αντικειμενική αλήθεια», έχουν ιδιαίτερη θέση – το είχε πει είκοσι χρόνια πριν ο αείμνηστος καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Αύγουστος Μπαγιόνας, και σήμερα μπορεί κανείς να πει ότι επαληθεύεται πολλαπλώς.

Αυτός ο «λόγος» άλλωστε, όπως εκφράζεται ως νόμος είναι αυτό που συνδέει τον άνθρωπο με την πόλιν, την οργανωμένη με κανόνες και ιεραρχικές σχέσεις ανθρώπινη κοινωνία, είναι δηλαδή ο συνεκτικός ιστός του ανθρώπινου πολιτισμού. Ο καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Κωνσταντίνος Θ. Πέτσιος, χαρτογραφεί αυτή τη σχέση «λόγου» και «πόλεως» χρησιμοποιώντας ως δείκτες αναφορές σε πλειάδα φιλοσόφων και λογίων της αρχαιότητας.

Σ’ αυτό το αφιέρωμα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία είναι εύλογο ο Πλάτων να έχει κομβική θέση – στο έργο του είναι αφιερωμένες τέσσερις μελέτες. Η πρώτη, αναφερόμενη στην θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα, από τον αείμνηστο καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Ν. Θεοδωρακόπουλο, είναι μια διάλεξή του που εκφωνήθηκε το 1960, και ιχνηλατεί τη θεωρία των Ιδεών σε ολόκληρο το έργο του Πλάτωνα, από τα ψήγματά της μέχρι την πλήρη διατύπωσή της σε κείμενα όπως ο Φαίδων, ο Φαίδρος και η Πολιτεία.

Ανάμεσα στις κορυφαίες, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ιδέες, συναντούμε και εκείνη της παιδείας. Την κατά τον Πλάτωνα σχέση ανάμεσα στην παιδεία και την οργανωμένη πολιτεία διερευνά η μελέτη του Κωνσταντίνου Ι. Βουρβέρη, ομότιμου καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά από μια εισαγωγική θεώρηση της παιδείας στον αρχαίο κόσμο, διαπιστώνεται ο πρωταγωνιστικός ρόλος της Παιδείας για την πραγμάτωση της ιδανικής πολιτείας.

Ένας ενδιαφέρων διάλογος Σωκράτη και Αλκιβιάδη που αποδίδεται στον Πλάτωνα, αλλά κατ’ άλλους είναι ψευδεπίγραφος είναι το αντικείμενο της μελέτης του αείμνηστου Φάνη Ι. Κακριδή, ομότιμου καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Ο Βασίλης Καρασμάνης, ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο μελετά τον πλατωνικό διάλογο «Μένων», προσπαθώντας να δείξει τη συλλογιστική που επιβάλλει η θεωρία της ανάμνησης του Πλάτωνα για να επιλυθεί ένα γεωμετρικό πρόβλημα, και που κατά τη γνώμη του συγγραφέα είναι διαφορετική από το μοντέλο συλλογισμού της ευκλείδειας γεωμετρίας.
Φιλολογικό και φιλοσοφικό σχολιασμό του πέμπτου κεφαλαίου του διαλόγου Λάχης του Πλάτωνα, όπου ο Σωκράτης συζητά με τον Νικία για τα ωφελήματα της στρατιωτικής εκπαίδευσης, μας παρουσιάζουν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών Χρήστος Τερέζης και η μεταπτυχιακή φοιτήτρια φιλοσοφίας Σπυριδούλα Θεοδωράκη.

Ο επιμελητής του αφιερώματος Κωνσταντίνος Αθανασάτος, ο ίδιος με πλούσιο εκδοτικό έργο γύρω από τον Πλάτωνα, προσεγγίζει ένα από τα ιδιαίτερα σημαντικά κεφάλαια της Πολιτείας (V), όπου ο Σωκράτης μιλά για την αναγκαιότητα συνεκπαίδευσης ανδρών και γυναικών, αλλά και για την «κοινοκτημοσύνη» γυναικών και παιδιών από τους επίκουρους και τους άρχοντες της Πολιτείας, αλλά και για τις «διαπολιτειακές» σχέσεις της Πολιτείας.

Στον έτερο πυλώνα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, του Αριστοτέλη, είναι αφιερωμένο το κείμενο του αείμνηστου ακαδημαϊκού Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου, μια ευσύνοπτη παρουσίαση της ζωής και του έργου του Σταγειρίτη φιλοσόφου, από το βιβλίο του Δεσποτόπουλου «Μελετήματα Φιλοσοφίας» (1978).

Η σχέση του μαθητή Αριστοτέλη με τον δάσκαλο Πλάτωνα περιγράφεται στην ομιλία του πρόσφατα θανόντος Δημήτρη Λυπουρλή, Καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ορμώμενος από τον πλατωνικό διάλογο Φαίδρος, εντοπίζοντας και τον ιδανικό κατά τον συγγραφέα ορισμό της παιδείας: είναι αυτή που μαθαίνει τα παιδιά «χαίρειν τε και λυπείσθαι οις δει» (να χαίρονται με αυτά που πρέπει να χαίρονται και να λυπούνται με αυτά που πρέπει να λυπούνται).
Η δεύτερη μελέτη του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση που συναντάμε στον τόμο επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει τη συστηματικότητα και τη συνοχή της αριστοτελικής σκέψης, στην οποία ο μελετητής έχει εντρυφήσει επί δεκαετίες, αναδεικνύοντας άξονες που πλαταίνουν τον ορίζοντα του στοχασμού του Αριστοτέλη σε σχέση με εκείνον τον ορίζοντα που είχαν διαμορφώσει οι κυρίαρχες επί αιώνες τάσεις με τις οποίες διαβάζαμε το έργο του.

Οι μελέτες για τον Αριστοτέλη ολοκληρώνονται με το δοκίμιο του Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτη Πανταζάκου “Vita Contemplativa”, δηλαδή «βίος θεωρητικός», που αναφέρεται στην έννοια της εντελέχειας στον Αριστοτέλη, και την «θεϊκότητα» της νόησης, της θεωρητικής σκέψης.

Το αφιέρωμα ολοκληρώνεται με δύο μελέτες, για δύο σημαντικά φιλοσοφικά ορόσημα. Η πρώτη, του αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γιώργου Ζωγραφίδη, είναι ένας μικρός αλλά συστηματικός οδηγός περιδιάβασης στον στοχασμό του Επίκουρου, πολυδιαβασμένου αλλά και παρεξηγημένου, ενός φιλοσόφου «παντός καιρού» όπως τον χαρακτηρίζει ο συγγραφέας.

Τέλος, η ομότιμη καθηγήτρια των Πανεπιστημίων Αθηνών και Κρήτης Μυρτώ Δραγώνα-Μονάχου «ξαναγυρίζει» ερευνητικά για να μας συστήσει την στωική φιλοσοφία, επίκαιρη και σημαντική σε μια εποχή κρίσης, όπου, κατά τη συγγραφέα, η υπεύθυνη και αποτελεσματική, «στωική» προσέγγιση των πραγμάτων ίσως μπορεί να αποδειχθεί λυτρωτική.

Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος έχει σημαίνοντα ρόλο και στις εκτός του αφιερώματος μελέτες που πλαισιώνουν τον τόμο:

Στην αρχαία ελληνική φιλολογία αναφέρεται η μελέτη του Στέφανου Α. Τόκου, υποψήφιου διδάκτορα κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που αναφέρεται στον «πρώτο επωδό του Στρασβούργου», ολιγόστιχο ποίημα που αποδίδεται στον Αρχίλοχο ή στον Ιππώνακτα και τις «συγγένειές» του με τον Όμηρο.  Συγγένειες λεξιλογικής φύσεως, αλλά και σε επίπεδο ποιητικής σκηνοθεσίας, πρόσφορες για ένα ποίημα που κάποιος «εύχεται» στο φίλο του που τον πρόδωσε και να πάει ταξίδι ναυαγήσει και να πιαστεί σκλάβος. Παράλληλα, εξετάζεται η πρόσληψη του επωδού αυτού σε μεταγενέστερα κείμενα της ελληνικής και λατινικής γραμματείας.

Στον 29ο τόμο συναντάμε επίσης ένα ενδιαφέρον δοκίμιο για την έννοια της αρμονίας των αντιθέτων στον αρχαιοελληνικό κόσμο, μέσα από τη φιλοσοφία, την ποίηση, την αρχαία τραγωδία, τις αρχαίες θεότητες την αρχιτεκτονική, τις τέχνες, τη μουσική, από έναν θεράποντα των φυσικών επιστημών, τον αναπληρωτή καθηγητή Κοσμικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου Κωνσταντίνο Παΐζη.

Οι οχυρώσεις των τεσσάρων αρχαίων πόλεων της Κεφαλονιάς απασχολούν τον Διδάκτορα Αρχιτεκτονικής, πολιτικό μηχανικό και εικαστικό Γεράσιμο Θωμά, στη σχετική του μελέτη. Από τα τείχη της Σάμης και της Κράνης, στα δύο ανεξάρτητα φρουριακά συγκροτήματα της περιοχής των Πρόννων (Παλαιόκαστρο και Πόρος) και τέλος στα λιγοστά εναπομείναντα σημάδια της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της Πάλης, αναδεικνύεται η αυτονομία κάθε πόλης στις τέσσερις γωνιές του νησιού.

Αλλά και η νεότερη Ιστορία εκπροσωπείται στον τόμο, με τέσσερις μελέτες. Η πρώτη, γραμμένη από την διδάκτορα Ιστορίας Όλγα Παχή, αφορά στην ιστορία της επαγγελματικής εκπαίδευσης, και ειδικότερα στο Κατώτερο Γεωργικό Σχολείο που λειτούργησε από το 1931 έως το 1936 στις Νυμφές της Κέρκυρας, με παράλληλη αναφορά στην ιστορία των γεωργικών σχολείων στην Ελλάδα.

Παραμένοντας στον χώρο της εκπαίδευσης, στην προσωπικότητα του Καθηγητή Μαθηματικών του Πανεπιστημίου Σπύρου-Πλούταρχου Ζερβού (1930-2015), με καταγωγή από τα Ζερβάτα της Σάμης, αναφέρεται η μαρτυρία του (φοιτητή του και μαθηματικού επίσης) Γεράσιμου Σ. Πολλάτου.

Δάσκαλος, για λίγο στην Ιόνιο Ακαδημία και εν συνεχεία στην Πετρίτσειο Σχολή του Ληξουρίου, ήταν και ο λόγιος και μοναχός του 19ου αιώνα από το Ληξούρι Διονύσιος Ιωάννου Αραβαντινός, στον οποίο αναφέρεται η μελέτη του εκπαιδευτικού και ερευνητή Γεράσιμου Σωτ. Γαλανού.

Παρατίθεται αναλυτικός κατάλογος των σωζόμενων (και ανεξερεύνητων ακόμα) χειρογράφων του.
Στον πυκνό σε γεγονότα και ιδεολογικές ζυμώσεις 19ο αιώνα αναφέρονται δύο ακόμη μελέτες του τόμου. Η φιλόλογος Εύη Παναγιωτάτου, επιχειρεί μια αναλυτική παρουσίαση του βιβλίου του Πέτρου Πετράτου Ο ριζοσπαστισμός στην Κεφαλονιά της βρετανικής Προστασίας – Οι πολιτικές λέσχες του νησιού, ενώ, σε δεύτερο επίπεδο, μέσα από την οπτική του βιβλίου συνθέτει δοκιμιακά μια σύνοψη των πολιτικών ιδεών της εποχής.

Στην εποχή του επτανησιακού ριζοσπαστισμού αναφέρεται και η μελέτη της διδάκτορος πολιτικών επιστημών Αγγελικής Γιαννάτου (πρόσφατα κυκλοφόρησε και η μονογραφία της «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός»). Εδώ η συγγραφέας παραθέτει έναν χρήσιμο στον ερευνητή αναλυτικό κατάλογο των εφημερίδων που κυκλοφόρησαν στα Επτάνησα την περίοδο 1818-1868, δηλαδή από την πρώτη «κρατική» εφημερίδα του Ιονίου Κράτους, και ιδίως από την απονομή του δικαιώματος της ελευθεροτυπίας, το 1848, μέχρι και το 1868, τέσσερα χρόνια μετά την Ένωση.

Τη συνέχεια του νησιωτικού τύπου στον εικοστό αιώνα, και ειδικότερα στις μικρές και βραχύβιες εφημερίδες που κυκλοφόρησαν στην Κεφαλονιά και τις κεφαλληνιακές κοινότητες παρουσιάζει, τέλος, η μελέτη του υπογράφοντος.

Στο τέλος του τεύχους, φιλοξενούνται ποιητικές δοκιμές της Βάνιας Σαμόλη και της Γαλάτειας Ι. Βέρρα, βιβλιοκρισία της διδάκτορος γλωσσικών επιστημών  Κανελλίνας Μενούτη για την ποιητική συλλογή της Μαρίας Βλάχου Πέλματα στην αυλή του κόσμου (Αθήνα: Κέδρος, 2018). Κατά παράδοση, δημοσιεύονται κείμενα των μαθητριών Χρύσας Δαναλάτου, Ευανθίας-Νεφέλης Βουτσινά και Τζόγιας Μουρελάτου που διακρίθηκαν στον ετήσιο μαθητικό λογοτεχνικό διαγωνισμό που προκήρυξε ο σύνδεσμος το σχολικό έτος 2017-18, με αφόρμηση το ποίημα «Αυτό είναι» του Ναζίμ Χικμέτ. Ο τόμος ολοκληρώνεται με ψηφίσματα του συνδέσμου καθώς και το καθιερωμένο χρονολόγιο εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων του Συνδέσμου από την κυκλοφορία του τελευταίου τεύχους της Κυμοθόης  μέχρι σήμερα.

Η Κυμοθόη κοντεύει να συμπληρώσει και την τρίτη δεκαετία της ζωής της. Ο επιστημονικός λόγος, στα χρόνια αυτά, έχει πληθύνει, και σιγά σιγά μεταφέρεται σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων – βιβλιοθήκες όπου οι ειδικοί μπορούν να έχουν πρόσβαση και να αξιοποιούν την επιστημονική γνώση. Για εμάς τους υπόλοιπους, η γνώση γίνεται όλο και πιο αποσπασματική, και η αναζήτησή της όλο και πιο χαοτική, γιατί, διαβάζουμε, δηλαδή, αναγιγνώσκουμε, όλο και λιγότερο. Γιατί, όπως στην εποχή του έντυπου λόγου άλλο σημαίνει «διαβάζω» κι άλλο «ξεφυλλίζω», έτσι και στην εποχή των άπειρων ηλεκτρονικών μέσων, άλλο σημαίνει «διαβάζω» κι άλλο «σκρολάρω» (=δηλαδή μετακινώ το ποντίκι ή την οθόνη μου προς τα κάτω απλώς χαζεύοντας τίτλους).

Η Κυμοθόη, είναι μια καλή αφορμή να ξαναθυμηθούμε την ανάγνωση, με την κυριολεξία του όρου. Να θυμηθούμε, λοιπόν, να είμαστε, να παραμείνουμε, ή να γίνουμε αναγνώστες.