Το τέλος και η αρχή μιας πόλης: Οι σεισμοί του 1953 στο Αργοστόλι

           

Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος - Κατερίνα Μαραβέγια-Κώστα (επιμ.)
Αργοστόλι, σεισμοί 1953: Το τέλος και η αρχή μιας πόλης
Εκδ. Κοργιαλενείου Ιδρύματος, 2007

 Η περιπέτεια της έκδοσης βιβλίων από το Κοργιαλένειο Ίδρυμα άρχισε από πολύ νωρίς, με τις εκδόσεις βιβλίων αναφοράς που είχαν την επιμέλεια της Ελένης Κοσμετάτου. Η «Ιστορία της Αστικής και Αγροτικής Ενδυμασίας στην Κεφαλονιά», και η «Αναφορά στους δρόμους της Κεφαλονιάς» είναι δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα βιβλίων αναφοράς που μέχρι σήμερα αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για τους ερευνητές της τοπικής μας Ιστορίας

  Από το 2004 ξεκίνησε μια συστηματική προσπάθεια ανάδειξης και προβολής του αρχειακού και καλλιτεχνικού υλικού του ιδρύματος, με την έκδοση θεματικών λευκωμάτων,  με την επιστημονική ευθύνη, επιμέλεια και συντονισμό του Καθηγητή Γιώργου Μοσχόπουλου. Πρώτος σταθμός αυτής της διαδρομής ήταν οι «Προσωπογραφίες και Συνθέσεις, 17^ος – 20^ος αι.», μια πολυτελής έκδοση στην οποία περιλαμβάνονται όλοι οι πίνακες ζωγραφικής που φιλοξενούνται στις εκθέσεις και τις συλλογές του Ιδρύματος, φιλοτεχνημένοι από μεγάλους ζωγράφους, επτανήσιους και μη. Ο συμπατριώτης μας εικαστικός και θεωρητικός της τέχνης Κώστας Ευαγγελάτος ήταν η ψυχή αυτής της έκδοσης, και είναι μια ευκαιρία από τη θέση αυτή να τον ευχαριστήσουμε για την αποφασιστική του συμβολή στην αισθητική της αρτιότητα και την επάρκειά της σε ό,τι αφορά την τεκμηρίωση. Τον ευχαριστούμε επίσης γιατί είναι πάντα πολύτιμος και ακούραστος σύμβουλός μας σε όλες μας τις καλλιτεχνικές προσπάθειες.

    Δεύτερος σταθμός, το καλοκαίρι του 2005, ήταν η «Παλαιά Κεφαλονιά – Ένας ατέλειωτος Αύγουστος», μια φωτογραφική ξενάγηση στο προσεισμικό Αργοστόλι, με πλούσιο υλικό από το αρχείο του Κοργιαλενείου Μουσείου, αλλά και από αρχεία συμπολιτών μας που έσπευσαν να ανοίξουν τα συρτάρια των αναμνήσεων για να βοηθήσουν να θυμηθούμε όλοι μαζί τη χαμένη πόλη. Η Παλαιά Κεφαλονιά είναι μια βόλτα στη χαμένη πόλη, λίγο πριν αυτή χαθεί για πάντα, γραμμένη σαν παραμύθι.

            

 Το παραμύθι του παλιού Αργοστολιού είχε λυπημένο τέλος. Κι εκεί που τελειώνει η Παλαιά Κεφαλονιά αρχίζει το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα. «Αργοστόλι, Σεισμοί 1953. Το τέλος και η αρχή μιας πόλης». Εκείνο το τέλος, που ήρθε με τους τρεις μεγάλους σεισμούς της 9^ης, 11^ης και 12^ης Αυγούστου 1953, που άλλαξαν για πάντα όχι μόνο την αρχιτεκτονική και την εξωτερική όψη του τόπου μας, αλλά επέδρασαν καταλυτικά στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή του νησιού. Κι εκείνη η αρχή, μια αρχή από το μηδέν, μια αρχή πιο δύσκολη από κάθε άλλη φορά, μια αρχή που μετρούσε ανθρώπους νεκρούς, χιλιάδες που θα άφηναν για πάντα το νησί για πιο κοντά, ή για πιο μακριά.

Ο Καθηγητής κ. Γεώργιος Μοσχόπουλος έχει την γενική επιμέλεια της έκδοσης,  και την ευθύνη της ιστορικής τεκμηρίωσης του έργου, ενώ η κυρία Κατερίνα Μαραβέγια-Κώστα, υπεύθυνη μηχανογράφησης του Κοργιαλενείου Ιδρύματος, συνέλεξε και ταύτισε το φωτογραφικό υλικό, και αξιοποίησε τις ειδικές της γνώσεις στην ψηφιακή επεξεργασία του υλικού και τον σχεδιασμό της όλης έκδοσης, ενώ είχαμε την τιμή να προλογίζει το βιβλίο ένας κεφαλονίτης διακεκριμένος σεισμολόγος, που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της επιστημονικής έρευνας  για τους σεισμούς, ο Καθηγητής κ. Άκης Τσελέντης.

Δεν ήταν σκοπός μας να κάνουμε μια έκδοση που θα ήταν μνημόσυνο για το φοβερό αυτό συμβάν, αλλά και οδυνηρή υπενθύμιση. Ούτε να ξαναγράψουμε την ιστορία των σεισμών, για την οποία «Το Χρονικό του Σεισμού του 1953» του ΑγγελοΔιονύση Δεμπόνου, αποτελεί πολύτιμο ντοκουμέντο.  Αυτό που επιδιώχθηκε ήταν, με βασικό άξονα τη φωτογραφική αποτύπωση της καταστροφής και με την ψύχραιμη ματιά της επιστημονικής τεκμηρίωσης, συνδυασμένη με την εξίσου ουσιαστική ανθρώπινη προσέγγιση της καταστροφής, να δημιουργήσουμε, αντί για μνημόσυνο, ένα εργαλείο μνήμης: μιας μνήμης που δεν περιέχει μόνο οδύνη για το κακό, αλλά και παράδειγμα ανθρωπιάς, δύναμης ψυχής, και δημιουργικότητας.

Θελήσαμε να δούμε το φαινόμενο του σεισμού μέσα στην ιστορικότητά του, τη διαχρονία του. Σ’ αυτό συντελεί το πρώτο μέρος του βιβλίου – το μέρος «αναφοράς». Ο Καθηγητής Ιστορίας κ. Μοσχόπουλος σε συνεργασία με τον διδάκτορα Γεωλόγο και Γεωφυσικό κ. Λάζαρο Πολυμενάκο προσφέρουν τα μεθοδολογικά επιστημονικά εργαλεία των γνωστικών τους κλάδωνς για την προσέγγιση του φαινομένου. Η ιστορική αναδρομή φτάνει ως την αρχαία Ελλάδα και την οργή του Ποσειδώνα, του κοσμοσείστη θεού. Είναι άραγε τυχαίο ότι ο Ποσειδώνας κυνηγούσε τον Οδυσσέα με τόση μανία όση ο σεισμός κυνηγάει τα νησιά του βασιλιά της Ιθάκης; Στο πέρασμα στη νεότερη ιστορία, ο τρόπος με τον οποίο η Ιστορία (αλλά και οι Επιστήμες της Γης) αξιοποιούν τις πηγές για την καταγραφή σεισμικών γεγονότων έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Τέλος, οι συγγραφείς μας παραθέτουν και ορισμένες αυτούσιες μαρτυρίες παλιότερων σεισμών, που έχουν τη χαρακτηριστική αμεσότητα του αυτόπτη μάρτυρα: Σας διαβάζω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από νοταριακό έγγραφο που δημοσιεύεται για τον σεισμό του 1636:

[…]»μισί ώρα της νυκτός έκαμε ένας σισμός φοβερός, όστε οπού έπεσαν όλα τα σπίτια και επλακόθι και πολύς λαός, γυναίκες, άνδρες και παιδιά, και ποτέ δεν έπαυσαν η σισμί, μέρα και νίκτα, και ήταν η άνθρωπι στα χοράφια με μπαράγγες και ήτον και ακρίβια, δέκα λίτρες το βατζέλι το σιτάρι τον Οκτώβρι[…]

Όσοι έχουν αναμνήσεις από τους σεισμούς του 1953 είμαι βέβαιος ότι βρήκαν πολλές ομοιότητες στην περιγραφή αυτή.

Το κυρίως σώμα του βιβλίου αποτελείται από το φωτογραφικό υλικό, το οποίο επιμελήθηκε και επεξεργάστηκε η κ. Κατερίνα Μαραβέγια-Κώστα. Το υλικό αυτό προέρχεται από τις φωτογραφίες που τράβηξε ο Μαρίνος Κοσμετάτος μετά τους σεισμούς, αλλά και από ένα φωτογραφικό αρχείο του Μεγαλοκονόμου που εντόπισε πριν από 10 χρόνια ο κ. Μοσχόπουλος στην Αθήνα και αγοράστηκε από το Μουσείο τότε, αλλά και από υλικό που πρόσφεραν ιδιώτες, τόσο συμπολίτες όσο και άνθρωποι που βρέθηκαν εκείνες τις ημέρες με τις ξένες δυνάμεις στην κατεστραμμένη πόλη. Σε ό,τι αφορά την περιγραφή της καταστροφής, κάθε φωτογραφία συνοδεύεται από μια μικρότερη, που δείχνει την ίδια περιοχή όπως ήταν πριν από τους σεισμούς. Επιπλέον, στις λεζάντες των φωτογραφιών προσδιορίζεται με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια το σημείο και τα πρόσωπα που απεικονίζονται. Ήταν πολύτιμες στον τομέα αυτό οι μαρτυρίες εκείνων που έζησαν από κοντά την καταστροφή και τους ευχαριστούμε για τις πολύτιμες πληροφορίες που μας παρείχαν, και που δεν κινδυνεύουν πια να χαθούν για πάντα στη λήθη. Υποστηρικτικά στο φωτογραφικό υλικό παρεμβάλλονται άρθρα από εφημερίδες της εποχής που αποτυπώνουν την σύγχρονη του γεγονότος πρόσληψή του από την κοινή γνώμη.

Πιστεύοντας ότι ο σεισμός δεν είναι μόνο θρήνος και καταστροφή, αλλά και αγώνας και προσπάθεια για επιβίωση, δημιουργία, καινούριο ξεκίνημα, το υλικό οργανώθηκε σε επτά ενότητες.

·        Η καταστροφή – μια περιδιάβαση στο αποδεκατισμένο Αργοστόλι

·        Η αποκομιδή των ερειπίων

·        Η ανθρωπιστική βοήθεια – ίσως η πιο σημαντική στιγμή μετά την καταστροφή

·        Οι επίσημοι επισκέπτες

·        Οι άνθρωποι

·        Η πρόχειρη στέγαση και τέλος, η ανοικοδόμηση.

Τρεις μαρτυρίες-χρονικά από ανθρώπους που έζησαν από κοντά την καταστροφή κλείνουν την ύλη του βιβλίου. Τρεις άνθρωποι αφηγούνται ο καθένας με τη δική του ματιά πώς έζησαν και πώς επέζησαν από το φοβερό γεγονός: Ο Γεράσιμος Μπάλλας ήταν τότε ένα ξένοιαστο μαθητούδι της πρώτης Γυμνασίου που αλώνιζε εκείνο τον Αύγουστο τους ηλιόλουστους δρόμους του Αργοστολίου. Η Νίκη Λάσκαρη-Μπάλλα, μικρό κοριτσάκι, έκανε τις καλοκαιρινές της διακοπές σε μια αγροικία στην Κρανιά. Κι ο Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, νεαρός Αργοστολιώτης τότε, πολύτιμος διασώστης της τοπικής μας Ιστορίας σήμερα, κλείνει τον κύκλο των συγκινητικών αναμνήσεων.

Το βιβλίο τελειώνει με ένα χρονολόγιο των σεισμών από το 968 μ.Χ. μέχρι το 2007 και μια βιβλιογραφία στην οποία μπορεί να ανατρέξει κανείς για να μελετήσει σε βάθος τους σεισμούς στην Κεφαλονιά.

            Καθώς το βιβλίο αυτό είναι καρπός συλλογικής και ομαδικής δουλειάς, αισθάνομαι προσωπικά την ανάγκη να ευχαριστήσω όλους τους συντελεστές της έκδοσης, που αναφέρθηκαν προηγουμένως, ιδίως τον Καθηγητή κ. Μοσχόπουλο, για τα όσα μας δίδαξε κατά τη δημιουργία αυτών των τριών λευκωμάτων, αλλά και την Κατερίνα Μαραβέγια, για την αφοσίωσή της στο εγχείρημα. Επίσης όλες τις συναδέλφους μου υπαλλήλους του Κοργιαλενείου Ιδρύματος, γιατί αποδεικνύουν για άλλη μια φορά ότι παρά τις πολλές δυσκολίες εργάστηκαν για άλλη μια φορά με μεράκι και πάθος για το αποτέλεσμα. Επίσης όλους εκείνους που συνεισέφεραν υλικό ή πληροφορίες.

            Όμως νομίζω ότι το μεγάλο ευχαριστώ όλοι το οφείλουμε κάπου άλλού: Σε όλους εκείνους τους ανθρώπους, από διάφορα κράτη της γης και την Ελλάδα, που εκείνες τις πρώτες δύσκολες μέρες προσέτρεξαν και παρείχαν ανθρωπιστική βοήθεια στους δοκιμαζόμενους κεφαλονίτες. Που μέσα στην καταστροφή προσέφεραν ένα χέρι βοήθειας, ένα χαμόγελο, ένα κερί ή μια πλάκα σαπούνι, ό,τι μπορούσαν, ό,τι είχαν. Η ανθρωπιά αποδεικνύεται στα ζόρια. Η ανθρωπιά δεν έχει σύνορα.

            Η ανθρωπιά μπορεί να νικήσει τα πάντα. Αυτό ίσως είναι, πέρα από τον τρόμο και την οδύνη, το μήνυμα εκείνου του σεισμού. Εκείνου του σεισμού που έκανε όλους τους κεφαλονίτες πρόσφυγες. Πάρα πολλούς, στην Αθήνα, και σε ξένα κράτη, που η καρδιά τους έμεινε για πάντα στο χαμένο τους νησί. Οι κεφαλονίτες που έφυγαν μεγαλούργησαν εκεί, μακριά, και βοήθησαν το νησί τους να ξανασταθεί στα πόδια του. Κάποιοι από εκείνους είστε ανάμεσά μας απόψε. Αλλά υπήρξαν και κάποιοι άλλοι πρόσφυγες. Εκείνοι που έμειναν στο νησί, κι έγιναν πρόσφυγες στην ίδια τους την πατρίδα.  Πρόσφυγες που έφτιαξαν τις παράγκες τους πλάι στα γκρεμισμένα τους σπίτια. Που πέρασαν τα νιάτα τους μέσα στις παράγκες. Που ξανάχτισαν τα σπίτια τους και ξανάφτιαξαν τις ζωές τους. Η Κεφαλονιά χρειάστηκε να διανύσει τεράστια απόσταση από τις παράγκες μέχρι τη σημερινή της πραγματικότητα. Ίσως είναι καιρός να στρέψουμε το βλέμμα της επιστήμης, εκτός από το τέλος, και στην καινούρια αρχή.

            Έχω την αίσθηση ότι πρέπει να πάψουμε να κοιτάζουμε πίσω όταν μιλάμε για τους σεισμούς.». Είναι βέβαιο ότι η χαμένη πόλη δεν ξαναγυρίζει. Ωστόσο η καινούρια πόλη μπορεί να γίνεται όλο και καλύτερη – και γίνεται όλο και καλύτερη. Το παρελθόν δεν μπορεί να είναι τροχοπέδη για το μέλλον – η ανάμνησή του (όχι η νοσταλγία, αφού νόστος δεν υπάρχει) πρέπει να είναι παράδειγμα, πηγή δύναμης και δημιουργίας για το μέλλον. Επειδή δεν ξέρουμε πότε θα ξαναθυμηθεί ο Ποσειδώνας την προαιώνια κόντρα του με τους απόγονους του Οδυσσέα– εμείς οι Κεφαλονίτες και οι Θιακοί, έχοντας μοναδική περιουσία τις αναμνήσεις μας, και όπλο την συμβολή της επιστήμης για τη θωράκιση απέναντι στον σεισμό, είμαστε καταδικασμένοι να εργαζόμαστε συνέχεια για το μέλλον και να κοιτάμε μπροστά, είμαστε καταδικασμένοι να γινόμαστε όλο και καλύτεροι.

            Αντί επιλόγου, και μόνο για 4 περίπου λεπτά, θα ήθελα να παρακολουθήσουμε μαζί μερικές εικόνες από το βιβλίο «Το τέλος και η αρχή μιας πόλης», για όλα εκείνα που έγιναν «ξάφνου στο ανήξερο καλοκαίρι»…

Το κείμενο της παρουσίασης του βιβλίου διαβάστηκε σε εκδήλωση του Δήμου Αργοστολίου και του Κοργιαλενείου Ιδρύματος, στο οποίο τότε εργαζόμουν ως διευθυντής της Κοργιαλενείου Βιβλιοθήκης, στην Παλαιά Βουλή της Αθήνας, στις 7-12-2007.